Chuyến Tông Du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô
BY: THÀNH THI
Sứ điệp Tự do tôn giáo, Hoà bình và Bác ái, Chung sống hoà bình, Hướng đến tương lai, Đại kết các Kitô hữu,Đối thoại liên tôn, Sống tình huynh đệ và Hân hoan phục vụ Hội Thánh
Ngày thứ nhất chuyến tông du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô: Sứ điệp Tự do tôn giáo, Hoà bình và Bác ái
Trong ngày đầu tiên của chuyến tông du Thánh Địa, thứ bảy 24.05.2014, ĐTC đã viếng thăm vương quốc Jordan. Tại đây, ngài được Hoàng gia, chính phủ và dân chúng Jordan nhiệt liệt chào đón. Trong gần 24 tiếng lưu lại Jordan, ĐTC đã đến Hoàng cung Al-Husseini thăm chính thức Hoàng gia và chính phủ Jordan, dâng Thánh lễ tại sân vận động quốc tế tại Amman, viếng nơi Chúa Giêsu chịu Phép Rửa và gặp những người tị nạn và người trẻ khuyết tật
Thăm chính thức Hoàng gia và Chính phủ Jordan: "Tự do tôn giáo là quyền căn bản của con người"
Sau nghi lễ đón tiếp tại phi trường quốc tế Queen Alia tại thủ đô Amman, lúc 14g20 (giờ địa phương), ĐTC đã được Quốc vương, Hoàng hậu, Hoàng gia và chính phủ chào đón chính thức theo nghi lễ quốc gia. Trong cuộc gặp đông đủ giới chức chính phủ Jordan, ĐTC đã đọc bài diễn văn nêu rõ ngài muốn tiếp bước các vị tiền nhiệm Phaolô VI, Gioan Phaolô II và Bênêđictô XVI đến thăm vương quốc Jordan, cảm ơn sự tiếp đón nồng hậu của quốc vương Abdullah II, hoàng gia, chính phủ và nhân dân Jordan. ĐTC nêu cao lòng quảng đại và sự hào hiệp của Jordan khi đón nhận những người tị nạn Palestin, Irak và gần đây nhất là Syria tìm đến Jordan mong được chở che. ĐTC đánh giá cao nỗ lực của các tín đồ Hồi giáo, được sự khích lệ của quốc vương Abdullah II, trong việc tổ chức cuộc đối thoại liên tôn, thúc đầy tiến trình gặp gỡ, hiểu biết nhau giữa những người Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo. ĐTC đặc biệt trân trọng thành quả tôn trọng tự do tôn giáo tại Jordan, nhờ đó cộng đồng Kitô hữu thiểu số đã đưa ra được những sáng kiến, tổ chức các hoạt động bác ái và phục vụ của mình. Nhân dịp này ĐTC khẳng định:
"Tự do tôn giáo là quyền cơ bản của con người và tôi không thể không nói lên niềm hy vọng rằng quyền này sẽ được tôn trọng tại toàn vùng Trung Đông và khắp thế giới".
Thánh lễ tại sân Vận động quốc tế tại Amman: "Nền hoà bình sẽ được củng cố nếu mọi người không quên mình đều là con của Cha trên Trời"
Lúc 16g00 (giờ địa phương), tại sân vận động quốc tế Amman, ĐTC Phanxicô đã dâng Thánh lễ đồng tế với hàng giáo phẩm và giáo sĩ địa phương. Tham dự Thánh lễ có đông đảo tín hữu Jordan và các quốc gia lân cận.
Trong bài giảng Thánh lễ, trước một cử tọa tiêu biểu cho lòng khát khao hoà bình, ĐTC nhấn mạnh:
"Hoà bình không phải là điều có thể mua được nhưng là món quà phải kiên nhẫn kiếm tìm và tác tạo bằng hành động dù lớn hay nhỏ trong cuộc sống hằng ngày. Nền hoà bình sẽ được củng cố nếu chúng ta nhận ra mình cùng một dòng dõi và đều là thành viên trong gia đình nhân loại; nếu chúng ta không quên mình có cùng một Cha trên trời và tất cả đều là con cái Chúa, được Chúa dựng nên theo hình ảnh của Ngài và giống như Ngài".
Gặp những người tị nạn và người trẻ khuyết tật: "Chỉ có thể giải quyết mọi xung đột bằng đối thoại"
Sau khi viếng và cầu nguyện bên bờ sông Giođan, nơi Chúa Giêsu chịu Phép Rửa lúc 19g00 cùng ngày, ĐTC đã gặp 600 người tị nạn và người trẻ khuyết tật. Trong bài huấn từ, ĐTC bày tỏ niềm đồng cảm, thương yêu của ngài đối với các nạn nhân của những cuộc chiến kéo dài và những người chịu khuyết tật. Nhân dịp này, ĐTC kêu gọi cộng đồng quốc tế: "Tôi kêu gọi cộng đồng quốc tế đừng để cho Jordan phải một mình đảm đương phận sự cứu trợ nhân đạo khẩn cấp lại còn phải tiếp tục trợ giúp cả một khối lượng đông đảo những người tị nạn. Một lần nữa, tôi hết lòng kêu gọi hãy tái lập hoà bình tại Syria. Hãy chấm dứt bạo lực và tôn trọng luật nhân đạo, bảo đảm cho những ai đang chịu đau khổ được hưởng những trợ giúp cần thiết! Các bên tham chiến hãy từ bỏ việc sử dụng vũ khí để giải quyết vấn đề và trở lại đàm phán. Chỉ có thể giải quyết mọi xung đột bằng đối thoại và kiềm chế, bằng sự đồng cảm với những ai đang chịu đau khổ, bằng việc tìm kiếm giải pháp chính trị và ý thức tinh thần trách nhiệm đối với anh chị em của mình".
Ngày thứ hai chuyến tông du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô: Sứ điệp Chung sống hoà bình, Hướng đến tương lai, Đại kết các Kitô hữu
Chúa nhật 25.05 là ngày thứ hai chuyến tông du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô. Ngài giã từ Jordan lúc 8g15 sáng và đáp máy bay qua Palestin. Sau khi hạ cánh tại phi trường Bethlehem, ĐTC bắt đầu thực hiện lịch làm việc dày đặc, trải trên hai lãnh thổ Palestin và Israel.
Trong ngày Chúa nhật 25.05, những hoạt động của ĐTC gồm:
Tại Palestin: (1) Thăm Tổng thống Palestin; Gặp gỡ chính quyền Palestin, (2) dâng Thánh lễ tại Quảng trường Máng cỏ tại Bethlehem, (3) Ăn trưa với các gia đình Palestin tại tu viện Dòng Phan sinh Casa Nova ở Bethlehem, (4) Viếng Hang đá Giáng sinh Bethlehem, (5) Gặp trẻ em các trại tị nạn tại Trung tâm Phoenix.
Tại Israel: (1) Hội kiến riêng với Thượng phụ Bartholomaios, Giáo chủ Contantinopolis và ký Tuyên bố chung tại Toà Sứ thần Toà Thánh, (2) Cuộc gặp gỡ đại kết kỷ niệm 50 năm cuộc gặp gỡ giữa Đức giáo hoàng Phaolô VI và Đức Thượng phụ Athenagoras tại Vương cung Thánh đường Mồ Thánh, (3) Ăn tối với các Đức Thượng phụ và Giám mục tại Toà Thượng phụ Latinh Giêrusalem.
Hội kiến với Tổng thống Mahmoud Abbas và giới chức chính quyền Palestin: "Palestin và Israel cần can đảm và kiên trì kiến tạo hoà bình"
Mở đầu chuyến viếng thăm lãnh thổ Palestin, ĐTC Phanxicô đã có cuộc hội kiến riêng với Tổng thống Mahmoud Abbas và sau đó gặp gỡ toàn thể giới chức cao cấp chính quyền Nhà nước Palestin.
Trong bài diễn văn tại cuộc gặp gỡ, ĐTC nhắc đến tình hình bất ổn kéo dài suốt mấy thập niên qua và đến nay vẫn chưa được giải quyết ổn thỏa và nhấn mạnh: "Đã đến lúc phải chấm dứt tình trạng này". Đồng thời ngài bày tỏ lòng mong mỏi chân thành nhân dân Palestin và Israel sớm tìm ra giải pháp cùng chung sống trong hoà bình:
"Tôi cầu nguyện cho nhân dân Palestin và Israel cùng các nhà lãnh đạo của mình biết can đảm và kiên trì mỗi ngày tiến bước trong cuộc hành trình đạt được nền hoà bình đáng mong mỏi này. Nền hoà bình trong yên ổn và tin cậy lẫn nhau phải trở thành khung quy chiếu bền vững khi đứng trước các vấn đề cần phải giải quyết. Nhờ một nền hoà bình như vậy mới có cơ hội phát triển một cách quân bình và trở thành kiểu mẫu cho việc giải quyết các cuộc khủng hoảng khác trong khu vực".
ĐTC dâng Thánh lễ tại Quảng trường Máng cỏ Bethlehem: "Hãy đón nhận và bảo vệ trẻ thơ"
Sau cuộc gặp gỡ giới chức chính quyền Palestin, ĐTC đã cử hành Thánh lễ tại Quảng trường Máng cỏ tại Bethlehem. Tham dự Thánh lễ có Tổng thống Palestin, ông Mahmoud Abbas, đông đảo tín hữu đến từ Dải Gaza và Galilê (thuộc lãnh thổ Israel) và các lao động người châu Á nhập cư.
Dâng Thánh lễ tại nơi Đức Mẹ sinh Chúa Giêsu, ĐTC kêu gọi mọi người hãy tôn trọng quyền sống của trẻ thơ: "Hài Nhi Giêsu ở Bethlehem thì mong manh, yếu ớt như mọi trẻ sơ sinh. Người chưa biết nói nhưng Người chính là Lời đã trở nên xác phàm, ngự đến để biến đổi cõi lòng và cuộc đời của mọi người nam nữ. Hài Nhi này, cũng như mọi trẻ sơ sinh, dễ bị tổn thương, đang cần được đón nhận và che chở. Ngày nay cũng vậy, trẻ em cần được chào đón và bảo vệ, ngay từ lúc được tượng thai trong lòng mẹ".
Gặp trẻ em các trại tị nạn: "Đừng để quá khứ ấn định đời mình"
Sau khi dâng Thánh lễ tại Quảng trường Máng cỏ và ăn trưa với các gia đình Palestin tại tu viện Dòng Phan sinh Casa Nova ở Bethlehem, ĐTC đã đến trại tị nạn Deheisheh (Bethlehem) thăm các trẻ em tị nạn người Palestin.
Các em thiếu nhi người Palestin này vốn chào đời tại các vùng do quân đội Israel chiếm đóng và hiện đang tị nạn trên phần lãnh thổ thuộc Palestin. ĐTC đã chăm chú lắng nghe và khen ngợi các em đã hát cho ngài nghe những bài ca rất cảm động. Sau khi nghe các thiếu nhi kể về xuất thân và hoàn cảnh gia đình, ĐTC khuyên các thiếu nhi: "Đừng để quá khứ ấn định đời của các con mà hãy nhìn về phía trước", đồng thời căn dặn các em –và cũng nói với mọi người– hãy kiến tạo hoà bình và tránh xa bạo lực:
"Các con hãy biết điều này: Bạo lực không thể khuất phục được bạo lực. Chỉ hoà bình mới chiến thắng bạo lực. Khuất phục bạo lực chỉ có thể bằng hoà bình, làm lụng và phẩm giá đích thực của tổ quốc chúng con ngày mai".
Gặp Thượng phụ Giáo chủ Chính thống giáo Bartholomaios: "Cuộc gặp gỡ huynh đệ của chúng tôi hôm nay là một bước tiến mới trong hành trình hiệp nhất"
Một trong những điểm nhấn trong chuyến tông du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô là cuộc gặp gỡ giữa ngài và Thượng phụ Giáo chủ Chính thống giáo Bartholomaios tại Vương cung Thánh đường Mồ Thánh.
Cuộc gặp gỡ giữa hai vị lãnh đạo tôn giáo nằm trong khuôn khổ kỷ niệm 50 năm cuộc gặp gỡ giữa Đức giáo hoàng Phaolô VI và Đức Thượng phụ Athenagoras (1964–2014), với một chương trình giàu ý nghĩa: hội kiến riêng giữa Đức giáo hoàng Phanxicô và Đức Thượng phụ Bartholomaios; ký bản Tuyên bố chung; cầu nguyện chung.
Bản Tuyên bố chung gồm 10 điểm, trong đó nhấn mạnh hai Giáo hội Rôma và Constantinopolis được thiết lập bởi hai vị tông đồ anh em ruột với nhau: Thánh Phêrô và Thánh Anrê, và khẳng định:
"Cuộc gặp gỡ huynh đệ của chúng tôi hôm nay là một bước đi mới và cần thiết trong hành trình tiến đến sự hiệp nhất mà chỉ có Chúa Thánh Thần mới có thể dẫn chúng ta tiến bước".
Bản Tuyên bố đánh giá cao với sự trân trọng đặc biệt dành cho những nỗ lực hiệp nhất của Nhóm làm việc chung về Thần học và của các vị lãnh đạo tiền nhiệm: Hai Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II, Bênêđictô XVI và Đức Thượng phụ Dimitrios:
"Dưới thời của các Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II, Bênêđictô XVI và Đức Thượng phụ Dimitrios, những cuộc gặp gỡ về mặt thần học đã đạt sự tiến bộ rất đáng kể. Hôm nay chúng tôi chân thành nói lên sự trân trọng của mình đối với những thành tựu đã gặt hái được và mọi nỗ lực đang diễn ra".
Ngày tông du thứ hai của ĐTC Phanxicô đã khép lại với bữa cơm tối với các Đức Thượng phụ và Giám mục tại Toà Thượng phụ Giêrusalem.
Ngày thứ ba chuyến tông du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô: Sứ điệp Đối thoại liên tôn, Sống tình huynh đệ và Hân hoan phục vụ Hội Thánh
Ngày 26.05, chuyến tông du Thánh Địa của ĐTC Phanxicô bước sang ngày thứ ba, cũng là ngày cuối cùng.
Chương trình làm việc của ĐTC trong ngày thứ ba tông du Thánh Địa hoàn toàn diễn ra trên lãnh thổ quốc gia Israel, gồm:
(1) Thăm vị Đại giáo trưởng Hồi giáo tại Giêrusalem, (2) Viếng Bức tường Phía Tây tại Giêrusalem, (3) Đặt vòng hoa tưởng niệm tại Núi Herzl (tiếng Do Thái là Har Hazikaron, Núi Tưởng niệm), (4) Viếng Yad Vashem, Đài tưởng niệm nạn nhân Do Thái bị thảm sát trong Đệ II Thế chiến, (5) Thăm chính thức hai vị Giáo trưởng Do Thái giáo tại Trung tâm Heichal Shlomo ở Giêrusalem, (6) Thăm chính thức Tổng thống Nhà nước Israel tại Dinh Tổng thống ở Giêrusalem, (7) Hội kiến riêng với Thủ tướng Israel tại Trung tâm Notre Dame ở Giêrusalem, (8) Ăn trưa với phái đoàn cùng đi tại Trung tâm Notre Dame, (9) Thăm và hội kiến riêng với Thượng phụ Giáo chủ Constantinopolis tại nhà thờ Chính thống giáo Viri Galileai ở Núi Cây Dầu, (10) Gặp gỡ các linh mục, chủng sinh, nam nữ tu sĩ tại nhà thờ Gethsemane dưới chân Núi Cây Dầu, (11) Đồng tế với hàng Giáo phẩm và phái đoàn cùng đi tại Phòng Tiệc ly ở Giêrusalem, (12) Kết thúc chuyến tông du: Chào từ biệt tại phi trường quốc tế Ben Gurion ở Tel Aviv. Máy bay cất cánh lúc 20g15 (giờ địa phương) tại Tel Aviv và về đến Roma lúc 23g00 (giờ Roma).
Thăm vị Đại Giáo trưởng Hồi giáo tại Giêrusalem: "Chúng ta cùng đương đầu với những thách đố chung"
Sáng thứ hai 26.05, mở đầu chương trình làm việc ngày thứ ba chuyến tông du thánh Địa, lúc 8g15 (giờ địa phương), ĐTC đã đến thăm vị Đại giáo trưởng Hồi giáo tại Giêrusalem, Muhammed Hussein.
Trong diễn văn đáp từ, ĐTC bày tỏ lòng biết ơn vị Đại giáo trưởng, Hội đồng tối cao và cộng đồng Hồi giáo đã cho ngài cơ hội được đến thăm một nơi thánh và nêu rõ mục đích chuyến tông du của ngài:
"Tôi rất ước ao được làm người hành hương viếng những nơi đã từng chứng kiến sự hiện diện của Chúa Giêsu Kitô nơi trần gian. Nhưng cuộc hành hương của tôi sẽ không hoàn tất nếu không được gặp gỡ những con người và các cộng đồng sống tại Đất này. Vì thế tôi đặc biệt vui mừng được đến với quý vị, những anh em tín hữu Hồi giáo thân mến".
Kết thúc đáp từ, ĐTC bày tỏ nguyện ước: "Anh em thân mến, các bạn thân mến, từ nơi thánh này, tôi chân thành cầu mong cho mọi người và mọi cộng đồng đang đến với tổ phụ Abraham: Mong sao chúng ta biết tôn trọng và yêu thương nhau như anh em, chị em! Mong sao chúng ta học biết nhận ra những nỗi đau khổ của mọi người! Mong sao không có ai lạm dụng Danh Thiên Chúa qua việc sử dụng bạo lực! Mong sao chúng ta cùng nhau phục vụ công lý và hòa bình!".
Viếng Yad Vashem, Đài tưởng niệm nạn nhân Do Thái bị thảm sát trong Đệ II Thế chiến: "Đừng bao giờ xảy ra nữa"
Sau khi viếng Bức tường phía Tây và đặt vòng hoa tưởng niệm tại Núi Herzl, đúng 10g00 sáng ngày 26.05, ĐTC đã đến Yad Vashem, Đài Tưởng niệm sáu triệu người Do Thái bị phát xít Đức giết hại trong cuộc Đại thảm sát (Holocaust) hồi Đệ II thế chiến. Tại đây, Tổng thống, Thủ tướng và vị Giáo trưởng chủ tịch Hội đồng Yad Vashem nghênh đón ĐTC.
ĐTC đã đặt vòng hoa tưởng niệm và đọc một đoạn Cựu ước. Ngài chia sẻ với mọi người hiện diện:
"Tại Đài tưởng niệm này, chúng ta nghe vọng lại lời Chúa hỏi: "Ađam, ngươi đang ở đâu?". Câu hỏi mang trọn nỗi niềm của một người Cha mất con. Người Cha thấu hiểu mối nguy của việc sử dụng tự do; Ngài biết con cái mình có thể bị hư mất, nhưng có lẽ Ngài không thể hình dung sự hư hỏng lại lớn đến vậy, vực thẳm lại sâu đến vậy! Tại đây, trước cuộc Đại thảm sát vô cùng bi thảm, câu hỏi "Ngươi đang ở đâu?" vọng lên như một tiếng nói yếu ớt từ đáy vực thẳm hun hút".
ĐTC kết thúc bài phát biểu bằng lời nguyện:
"Xin Chúa lấy lòng thương xót nhớ đến chúng con. Xin ban cho chúng con ơn biết xấu hổ những gì loài người chúng con đã làm, xấu hổ vì đã tôn thờ chính mình, đã khinh thường và hủy hoại thân xác đã được Chúa dựng nên từ đất và dùng hơi thở của chính Chúa mà ban cho sự sống. Xin đừng bao giờ để điều này xảy ra nữa, lạy Chúa, đừng bao giờ nữa!".
Thăm chính thức hai vị Giáo trưởng Do Thái giáo tại Trung tâm Heichal Shlomo ở Giêrusalem: "Chúng ta cùng nhau làm chứng cho chương trình tạo dựng của Chúa"
Lúc 10g45, ĐTC đã đến Trung tâm Heichal Shlomo, cạnh Đại Hội đường Do Thái giáo ở Giêrusalem, thăm hai vị Giáo trưởng Do Thái Yitzhak Yosef và David Lau.
ĐTC bày tỏ sự trân trọng của ngài trước thành quả của cuộc đối thoại Công giáo–Do Thái giáo từ Công đồng Vatican II đến nay, đồng thời mong muốn thúc đẩy mối quan hệ giữa hai tôn giáo có cùng một nguồn gốc sẽ còn thắt chặt hơn nữa qua những hành động thiết thực.
Sau cuộc viếng thăm hai vị Giáo trưởng Do Thái, ĐTC đến Dinh Tổng thống Israel chào thăm Tổng thống Shimon Peres.
ĐTC đã gọi Tổng thống Shimon Peres là "người của hòa bình" và là "người kiến tạo hòa bình". Chính vì vậy, ngài chia sẻ với Tổng thống Shimon Peres tự do tôn giáo là yếu tố căn bản xây dựng nền hòa bình tại Israel nói riêng và tại Trung Đông nói chung:
"Cần phải kiên quyết khước từ tất cả những gì đi ngược lại việc xây đắp hòa bình và những mối quan hệ đáng được tôn trọng giữa các tín đồ Do Thái, Kitô và Hồi giáo. Ví dụ, việc dựa vào bạo lực và khủng bố, mọi hình thức phân biệt đối xử dựa trên sự khác biệt về chủng tộc, tôn giáo, những nỗ lực nhằm áp đặt quan điểm riêng bất chấp quyền lợi của người khác, mọi biểu hiện của chủ nghĩa bài Do Thái, những biểu hiện chống lại cá nhân hoặc những nơi thờ phượng của người Do Thái, Kitô giáo hay Hồi giáo".
Gặp gỡ các linh mục, chủng sinh, nam nữ tu sĩ tại nhà thờ Gethsemane: "Các con được Chúa mời gọi hãy hân hoan bước theo Ngài trên miền đất thánh này"
Vào lúc 16g00, sau cuộc hội kiến riêng với Đức Thượng phụ Chính thống giáo, ĐTC gặp gỡ các linh mục, chủng sinh, nam nữ tu sĩ tại nhà thờ Gethsemane, dưới chân Núi Cây Dầu.
Đây là hoạt động cuối cùng của ĐTC trong chuyến tông du ba ngày tại Thánh Địa. Ngài muốn dành thời gian cuối của chuyến tông du để gặp gỡ các linh mục, tu sĩ, những người âm thầm và kiên nhẫn phục vụ Giáo hội tại một nơi rất khó khăn. ĐTC trân trọng sự hiện diện của các linh mục, tu sĩ tại Thánh Địa, giúp Giáo hội thực thi sứ mạng của mình: "Các con được Chúa mời gọi hãy hân hoan bước theo Ngài trên miền đất thánh này. Đó là một ơn Chúa ban và cũng là trách nhiệm các con gánh vác. Sự hiện diện nơi mảnh đất này của các con là hết sức cần thiết. Toàn thể Hội Thánh biết ơn các con và nâng đỡ các con bằng lời cầu nguyện".
Sau cuộc gặp gỡ các linh mục, chủng sinh, nam nữ tu sĩ tại nhà thờ Gethsemane, ĐTC đã dâng Thánh lễ đồng tế với hàng Giáo phẩm và phái đoàn cùng đi tại Phòng Tiệc Ly ở Giêrusalem.
Trong bài giảng Thánh lễ, ĐTC đã dùng hình ảnh Phòng Tiệc Ly để nói đến nhiều điều: về sự phục vụ, hy sinh, về tình bạn, về lời từ biệt của Chúa Giêsu, về thói nhỏ nhen, tọc mạch và sự phản bội, về sự chia sẻ, tình huynh đệ, sự hoà hợp và bình an; và về sự ra đời của một gia đình mới là Giáo hội. Từ Phòng Tiệc Ly Giáo hội đã ra đi, nhờ được hơi thở ban sự sống của Chúa Thánh Thần thúc đẩy. Quy tụ bên Mẹ Chúa Giêsu để cầu nguyện, Giáo hội luôn sống trong niềm trông đợi lại được tràn đầy Chúa Thánh Thần. ĐTC kết thúc bài giảng bằng lời nguyện xin: "Lạy Chúa, xin gửi Thánh Thần Chúa đến và xin canh tân bộ mặt trái đất".
Đúng 19g30 (giờ Giêrusalem), ĐTC đáp trực thăng từ Núi Scopus bay đến phi trường quốc tế Ben Gurion ở Tel Aviv. 20g00, Chính phủ Israel thay mặt nhân dân cử hành nghi thức chào từ biệt ĐTC. 20g15, máy bay chở ĐTC cất cánh, rời Tel Aviv, trở về Roma, kết thúc chuyến tông du ba ngày tại Thánh Địa.
Một chuyến tông du đầy ắp chương trình làm việc và niềm hy vọng vào những thành quả của công cuộc xây dựng hòa bình cho Trung Đông và thế giới, tôn trọng tự do tôn giáo, hiệp nhất các Kitô hữu và đối thoại chân thành với các tôn giáo.
(Nguồn: WHĐ)