1. Ngày xưa, đã mấy nghìn năm rồi, Kinh -dương -vương, vua nước Xích-quỷ, lấy Long-nữ là con gái thần Động-đình-hồ. Hai người sinh được một con trai đặt tên là Sùng-Lãm, hiệu Lạc-long-quân. Lạc-long-quân nòi rồng, thích bơi lội ở dưới nước, lại rất khỏe mạnh. Lạc-long-quân nối nghiệp cha, cai quản đất Lạc-Việt.
1) Once upon time, many thousand years ago, Kinh Dương Vương, King of Xích Quỷ, married Long Nữ, daughter of the genie of the lake Động Đình. They had a son named Sùng Lãm who took the title of Lạc Long Quân. Lạc Long Quân descended from the line of the Dragons; he had superhuman strength, and he liked to swim in the water. He succeeded his father and governed the Lạc Việt people.
2. Đất nước Lạc-Việt lúc này còn hoang vu, nhiều nơi có ma quỷ hiện ra làm hại dân. Ở vùng biển Đông có con cá lớn, sống đã lâu đời gọi là Ngư-tinh. Ngư-tinh thường há miệng thật lớn nuốt gọn cả một chiếc thuyền đánh cá cùng nhiều người cùng một lúc. Việc này làm cho dân ven biển làm nghề đánh cá rất lo sợ.
2) During that time, the Lạc Việt kingdom was still isolated and undeveloped. Monsters and demons often appeared to harass the people. There was a giant fish called Ngư Tinh, who lived for hundreds of years in the East Sea. Ngư Tinh often swallowed up big fishing boats with their whole crew terrifying the local fishermen.
3.Được tin này, Lạc-long-quan đứng trên thuyền lớn, tay cầm cây đinh-ba nhọn, ra biển tìm cách trừ Ngư-tinh. Gặp con cá quái ác, Lac-long-quân dùng hết sức mạnh, phóng ngọn đinh-ba vào mồm nó. Ngư-tinh bị đau, cố sức vùng-vẫy làm nước biển b¡n tung-tóe. Tiện tay Lạc-long-quân dùng gươm chặt luôn đầu Ngư-tinh để trừ họa cho dân.
3) Hearing the news, Lạc Long Quân took his trident and sailed out to the sea looking for Ngư Tinh. When he saw the Ngư Tinh, he launched the sharp trident into the giant fish's mouth. Ngư Tinh struggled mightily creating huge waves in the Lạc Long Quân cut off Ngư Tinh head with his sword and saved the people from the peril.
4. Đến miền Long-biên lại gặp con cáo chín đuôi, gọi là Hồ-tinh. Con cáo này ban đêm thường ở trong hang bò ra đi b¡t trẻ con về ăn thịt. Lạc-long-quân liền dùng chỉ ngũ s¡c (năm màu) bện lại thành dây thòng-lọng, đem đặt ở cửa hang. Khi Hồ-tinh bò ra liền bị dây xiết chặt vào cổ. Hồ-tinh vùng-vẫy cố thoát ra không được, đành chịu chết.
4) At Long Biên province, there was an evil fox with nine tails called Hồ Tinh lived in a deep cave and got out at nights to prey on the children. Lạc Long Quân weaved five-color threads into a big lasso and set up a trap at the entrance to the cave. When Hồ tinh left his cave that night, he was caught in the noose. Hồ tinh fought hard to escape but to no avail, and it eventually died.
5. Rời Long-biên lên Phong-châu là miền núi, Lạc-long-quân lại gặp một cây thông rất lớn. Vì đã sống trên một nghìn năm, nên cây thông này đã hóa ra Mộc-tinh. Đêm tối, Mộc-tinh thường biến hình thành người vào các thôn-xóm, b¡t trâu bò, gà vịt về ăn. Lạc-long-quân dùng rìu thật lớn, tự tay chặt cây. Cây đổ, Mộc-tinh cũng chết theo.
5) Leaving Long Biên, on his way to the highlands of Phong Châu, Lạc Long Quân saw a giant fur tree. The tree was more than one thousand years old and has become a demon in the woods called Mộc Tinh. He often transformed himself into a human being and went to the villages to capture cattle and fowl from the farmers to feed himself. Lạc Long Quân cut the tree down with a big ax and Mộc tinh died with the tree.
6. Trừ xong ba loài yêu-quái này, Lạc-long-quân lại dạy dân cách cấy lúa nếp. Lúa chín gặt về, được đem xay, giã thành gạo. Gạo được đổ vào ống nứa lẫn với nước lã. Sau lấy lá chuối nút chặt ống nứa lại rồi hơ nướng trên đống lửa. Một lúc sau, đem chẻ ống nứa ra là sẽ có cơm ăn rất ngon. Cơm nếp nấu theo kiểu này gọi là cơm lam.
6) Eliminating the three demons, Lạc Long Quân taught the people how to sow sweet rice seeds, how to harvest and prepare the grain. Sweet rice grain was to be placed in a bamboo tube with some water. The tube should be plugged with a rolled up banana leaf and broiled over the fire. When the cooking was done, one could split the bamboo tube open and the sweet rice was ready to eat. The rice cooked in such a way was called "cơm lam".
7. Thuyền đi đánh cá đều được vẽ hai con m¡t lớn ở hai bên mũi. Người đi đánh cá lại được vẽ trên lưng hình một con vật rất hung dữ đang nhe răng, giơ vuốt ra. Lạc-long-quân bảo rằng làm như thế để khi lặn xuống dưới nước, các con vật khác e sợ mà không dám tấn-công. Nhờ thế mà dân-chúng kh¡p nơi đã biết làm ruộng và đánh cá để sống.
7) The fishing boats should have two big eyes painted on both sides of their bow. Fishermen should have tattoos with designs of ferocious animals showing their claws and teeth. Lạc Long Quân taught that the designs on the fishermen would scare off other marine animals and protect the fishermen when they dive in the water. Since then the people could feed themselves by working the land and fishing in the ocean.
8. Lúc bấy giờ vua Đế-Lai cùng con gái là Âu-cơ từ phương B¡c xuống chơi thăm phương Nam. Thấy Lạc-long-quân khỏe mạnh lại giỏi bơi lội, Đế-Lai liền gả con gái cho chàng. Đôi trai tài, gái s¡c làm lễ thành hôn. Dân chúng trong vùng rất vui mừng. Họ nhảy, múa, ca hát để chúc mừng cặp vợ chồng trẻ. Cuộc vui chơi kéo dài tới ba ngày...
8) At that time, King Đế Lai was traveling south from his northern kingdom with his daughter Âu Cơ. The king liked Lạc Long Quân respecting his strength and his swimming skill. He married his daughter Âu Cơ to him. The union of the talented groom and the beautiful bride was celebrated by the whole population. They feasted and danced, they sang and showered them with wishes of happiness. The ceremony lasted for three days.
9. Lạc-long-quân lấy Âu-cơ được một năm thì có mang (có bầu). Đến ngày sinh, dân chúng kéo đến nhà Lạc-long-quân làm giúp. Người đun nước, người may áo, may tã (lót). Nhưng khi bà đỡ đem ở phòng ra thì chỉ là một bọc lớn chứ không phải là em bé.
9) Âu Cơ became pregnant after one year. When the due date arrived, the people gathered at Lạc Long Quân house to help Âu Cơ prepare for the birth: some boiled water, others sewed clothes and diapers. But Âu Cơ gave birth to a big membranous sac instead of a baby.
10. TCái bọc ấy cứ lớn dần...lớn dần. Bảy ngày sau thì bọc tự nhiên nứt ra thành một trăm trứng. Tiếp theo đó mỗi trứng nở thành một chú bé trai rất xinh đẹp. Lạ nhất là một trăm chú bé trai này đã biết đi ngay và chạy lại bên mẹ.
10) The sac grew bigger and bigger, and on the seventh day it suddenly burst; inside there were one hundred eggs. Each egg hatched into a handsome little boy. The boys could walk up right away and they all ran to their mother.
11. Âu-cơ và Lạc-long-quân đêm ngày săn sóc cho một đàn một trăm con mà không biết mệt. Dân chúng trong vùng thay nhau đem trái cây và cơm lam đến cho lũ trẻ. Chúng hay ăn, chóng lớn như thổi. Chẳng mấy chốc, một trăm chú bé đó lớn bằng cha.
11) Âu Cơ and Lạc Long quân spent all days and nights taking care of their one hundred children. The people brought fruits and rice to the boys. They ate and grew up rapidly. In no time, they were as tall as their father.
12. Tuy đã có vợ con nhưng Lạc-long-quân lúc này thường v¡ng nhà luôn. Chàng hay xuống thủy cung (cung điện ở dưới nước) để thăm mẹ là Long nữ. Âu-cơ ở nhà mãi cũng buồn. Nàng thường trách chồng là không để ý săn sóc các con.
12) Even though Lạc Long Quân had a family of his own, he was often away visiting his mother Long Nữ at her palace in the ocean; Âu Cơ was sad. She reproached her husband for his lack of attention and involvement in the upbringing of the children.
13. Lạc-long-quân nói: "Ta thuộc nòi giống rồng, thích ở dưới nước, còn nàng thuộc giống tiên nên thích ở trên cạn. Như vậy không thể ở với nhau lâu được. Bây giờ ta chia nhau, nàng đem 50 con lên núi, ta đem 50 con xuống biển là tốt cả.."
13) Lạc Long Quân told her: "I came from the line of the Dragon. I like to live in the water. You are from the line of the Fairy, you like to be on the highlands. We cannot live together. It is better that we separate. You take fifty children to the highlands and I take fifty children to the Coast."
14. Từ đó, Lạc-long-quân và Âu-cơ chia tay nhau, kẻ lên sinh sống ở miền rừng núi, người xuống miền ven biển để làm ăn, thành ra Tổ-tiên giống Lạc-Việt. Người con trưởng ở lại Phong-châu, làm vua đất Văn-lang tức là Hùng-Vương. Do đó, người Việt đều là con rồng cháu tiên.
14) Since then, Lạc Long Quân and Âu Cơ separated; one went to the highlands and the other to the Coast. The children of Lạc Long Quân and Âu Cơ were the ancestors of the Lạc Việt. The eldest son remained at Phong Châu and became King of Văn Lang, taking the title of Hùng VÜÖng. That is the reason why the Vietnamese call themselves "the descendants of the Dragon and the Fairy."